Słownik

Adaptacja w ogólnym tego słowa znaczeniu określa umiejętność radzenia sobie z otoczeniem. Polega ona jednak nie tylko na byciu dostosowanym, ale również na celowym dopasowywaniu się do otaczającego nas środowiska. Bardzo często jest ona mylona z pojęciem przystosowania. Należy jednak pamiętać, że w przeciwieństwie do przystosowania, adaptacja może być zarówno czynna jak i bierna. Oznacza to, iż do niektórych warunków dostosowujemy się samoczynnie a do innych za pomocą zaplanowanych i celowo podjętych działań. Pojęcie adaptacji zostało opracowane i opisane w 1939 roku przez Hartmanna. Według niego adaptacja jest zarówno procesem zmian jakie jednostka potrafi wprowadzić u siebie, jak i tych, które wprowadza w swoim otoczeniu. Według niego oznacza ona również umiejętność całkowitej zmiany otoczenia na inne, jeśli zachodzi taka konieczność. Adaptacja jest istotnym pojęciem dla ogółu dziedziny psychologii. Stanowi ona bowiem ważny łącznik między tą dziedziną nauki a biologią, stanowiąc pomost do nauk ścisłych. Adaptacja odnosi się zarówno do procesów psychologicznych u człowieka, jak i do procesów typowo biologicznych. Idealnym przykładem dotyczącym biologicznych cech organizmu jest adaptacja sensoryczna (dostosowywanie się zmysłów do poziomu natężenia bodźców). W obrębie dziedziny psychologii adaptacja ma bardzo duże znaczenie dla badań psychoanalitycznych. Psychoanalitycy zwracają szczególną uwagę na dwie konkretne części otoczenia: społeczeństwo jako ogół oraz więzi międzyludzkie (pomiędzy wybranymi osobami, badanymi jednostkami) i ich wpływ na konkretne jednostki.

Źródło: B.E.Moore, B.D.Fine, Słownik psychoanalizy

Adolescencja oznacza proces adaptacji jednostki do zmian związanych z pokwitaniem oraz wchodzeniem w okres dojrzałości seksualnej. Najszerszą definicję adolescencji pozostawił za sobą Blos. Opisał ją on jako ostatnia fazę rozwoju psychoseksualnego (faza czwarta – genitalna). Z adolescencją wiąże się wiele zmian rozwojowych. Osoba wchodząca w okres dojrzewania doświadcza wpływu silnych popędów, co rzutuje na powstawanie licznych fantazji związanych z seksualnością. Prowadzi to do masturbacji oraz wewnętrznych konfliktów odnoszących się do wszelkich aspektów współżycia. W pewnej fazie adolescencji jednostka robi krok w tył, stając się ponownie osobą konfliktową i niespokojną. Jednocześnie ponownie określa ona swoje „ja” poprzez swoją seksualność. Odrzuca swoją dziecięcą część, co w pewien sposób wpływa na uczucia oderwania i izolacji. Reorganizacji ulegają wszelkie uznawane wcześniej zasady i określona zostaje przyjęta przez jednostkę moralność. W czasie trwania adolescencji towarzyszą jednostce różnego rodzaju zachowania. Obok buntu i szyderczego podejścia do autorytetów swoje miejsce znajdują również poszerzanie horyzontów twórczych i myślowych oraz rozpatrywanie problemów natury etycznej i politycznej. Dla procesu adolescencji właściwa jest również cała gama zachowań obronnych, na przykład kontakty odbiegające poza rodzinne więzi (poszukiwanie nowych związków) czy koncentracja na samym sobie. Niektóre jednostki w tym okresie uciekają się wręcz do całkowitej ascezy i tym podobnych zachowań. Po okresie adolescencji następuje faza utajenia, która pozwala przejść jednostce przez wszystkie zmiany. Niekiedy jednak adolescencja przedłuża się lub prowadzi do zaburzeń, które muszą podlegać leczeniu.

Źródło: B.E.Moore, B.D.Fine, Słownik psychoanalizy

Afekty to termin o stosunkowo szerokim znaczeniu. Obejmuje on różne sposoby ujmowania zjawisk występujących w życiu człowieka. Pojęciem tym opisuje się na przykład zjawiska neurobiologiczne, opisywane przez osobę poddaną leczeniu uczucia (te zjawiska znajdują się w sferze klinicznej) oraz to, co dzieje się w ludzkiej psychice a co wiąże się z popędami i impulsami. Pochodzenie afektów tłumaczy się ich dziedziczeniem jako pewnych wzorców fizjologicznych. Według niektórych badaczy istnieje nawet pewien uniwersalny zestaw takich wzorców: cierpienie, gniew, obrzydzenie, pogarda, radość, strach, wstyd, zdziwienie i zainteresowanie. W ich mniemaniu można je rozpoznać już u dzieci przed pierwszym rokiem życia. Afekty ujawniają się zarówno jako zjawiska uczuciowe, jak i czysto fizjologiczne. Strona uczuciowa odpowiada za wszystko to, co dzieje się w sferze fantazji i idei. Konkretne wyobrażenia prowadzą do odczuwania emocji pomiędzy przykrymi a przyjemnymi w odniesieniu do konkretnych zjawisk (na przykład: strach, lęk, radość). Pod względem fizjologicznym można dostrzec zmiany zarówno w obwodowym jak i autonomicznym systemie nerwowym. Są to takie objawy jak zmiana tonu głosu, mimika, czy postawy ciała, a także płacz, pocenie się, przyspieszenie tętna czy zaczerwienienie. Rola afektów nie jest bez znaczenia dla ludzkiego organizmu. Spełniają one istotne funkcje adaptacyjne. Dzięki nim jednostka jest w stanie rozumieć otoczenie oraz swoje własne stany wewnętrzne i dobrze przygotować się do tego, co w nich rozpozna. Na przykład dorosłe osoby w stanie zagrożenia są w stanie odczuwać lęk, który zmusi je do działania a dzieci mogą odczuwać strach, który doprowadzi do płaczu przywołującego ich rodziców. Pojęcie afektów często stosowane jest naprzemiennie z emocjami oraz uczuciami. Należy jednak pamiętać, że uczucia to stan, który jednostka odczuwa a emocje to widoczny na zewnątrz efekt tych odczuć. Natomiast afekty są znacznie szerszym terminem.

Źródło: B.E.Moore, B.D.Fine, Słownik psychoanalizy

Agresja to pojęcie, które oznacza dążenie do zdobycia przewagi nad innymi lub wręcz do objęcia panowania. Może być ona wyrażana zarówno werbalnie jak i fizycznie. Agresja stale pozostaje w sferze zainteresowań psychoanalityków, którzy zajmują się popędami agresywnymi badając różne ich aspekty, na przykład pierwotność lub wtórność wrogości. Istnieją różne sposoby przejawiania agresji. Istnieje agresja bierna (na przykład zaniechanie konkretnych działań lub zwłoka w ich podjęciu w celu zaszkodzenia komuś) lub agresja czynna, na przykład niebezpośrednia agresja zawarta w szyderstwach lub bezpośrednie podjęcie walki (występuje ono między innymi w sportowym współzawodnictwie lub w skrajnych formach, takich jak wypowiedzenie wojny). Agresja jest zaliczana jako jeden z dwóch podstawowych ludzkich popędów. Drugim z nich ma być libido. Agresja może przejawiać się w różnym stopniu natężenia, przy czym jej skrajne formy mogą być szkodliwe. Spełnia ona również różne funkcje w życiu człowieka – może na przykład wyrażać nie tylko konkretny popęd, ale również pełnić funkcję obronną. Choć słowo agresja ma raczej pejoratywne zabarwienie niektórzy badacze przypisują jej także funkcje pozytywne, związane z tym, co potocznie rozumiane jest jako asertywność, na przykład: ambicja, charyzma lub dochodzenie swoich praw. Należy jednak pamiętać również o tym, że agresja nie zawsze skierowana jest wobec innych osób. W niektórych przypadkach jednostka kieruje agresję na samego siebie, co prowadzi ją często do działań autodestrukcyjnych, takich jak samobójstwa.

Źródło: B.E.Moore, B.D.Fine, Słownik psychoanalizy

Aleksytymia jest to zaburzenie afektywne oraz jednocześnie styl poznawczy. Występuje ona u osób, które cierpią na wszelkiego rodzaju uzależniania, zaburzenia pourazowe czy choroby psychosomatyczne. Jako termin naukowy wprowadził to pojęcie Sifneos w 1967 roku. Ogólnie rzecz ujmując oznacza ona zaburzenia na poziomie działania afektów. Osoby cierpiące na aleksytymię nie rozpoznają ich prawidłowo przez co nie są w stanie podejmować odpowiednich działań. Idealnym przykładem mogą być osoby cierpiące na różnego typu uzależnienia. Powinny one odczuwać sygnały somatyczne związane ze stanem ich organizmu, jednakże w obawie przed nimi blokują oni za pomocą środków chemicznych afekty, które w naturalny sposób powinny służyć ich ochronie. Innym przykładem mogą być osoby cierpiące na zaburzenia psychosomatyczne. Niekiedy wcale nie reagują one na afekty, pozostając w stanie całkowitego spokoju. Na pierwszy rzut oka rozpoznanie aleksytymii u pacjentów psychoanalitycznych nie jest łatwe. Zachowują się oni bowiem w sposób zupełnie normalny. Dopiero głębsza analiza ujawnia ich brak empatii i wyobraźni, uprzedmiotowianie wszystkich wokół oraz skupienie na kwestiach monotonnych i kompletnie nieistotnych (nie mających głębszego sensu). Im bardziej pacjent popada w taki stan rzeczywistości, tym cięższa jest jego psychoterapia. Badacze w różny sposób podchodzą do kwestii przyczyn aleksytymii. Niektórzy z nich uważają, że wywodzi się ona z różnorakich problemów psychologicznych, inni, że jest ona efektem deficytu neuroanatomicznego lub wskazują na jej związek z zaprzeczeniem i rozszczepieniem.

Źródło: B.E.Moore, B.D.Fine, Słownik psychoanalizy

Ambiwalencja oznacza stan, w którym jednostka odczuwa jednocześnie sprzeczne ze sobą uczucia, wyraża przeciwstawne postawy lub tendencje w odniesieniu zarówno do innych osób, jak i spornych kwestii, rzeczy czy działań. Jest to termin ukuty prawdopodobnie przez Bleulera. Ambiwalencja to stosunkowo częste zjawisko, dlatego też można uznać ją za coś uniwersalnego. Najczęstszymi odczuwanymi przeciwieństwami są miłość i wrogość. Jednakże w skrajnych przypadkach, gdy jednostka nie jest w stanie poradzić sobie z takimi uczuciami ambiwalencja może zostać odrzucona. Efektem tego są różnego rodzaju zaburzenia, na przykład nerwica natręctw. W takim przypadku w trakcie psychoterapii terapeuta ma za zadanie odnaleźć tę część, która została przez jednostkę wyparta. Ambiwalencja stale pozostaje obiektem zainteresowania psychoanalityków. Interesowała ona już Zygmunta Freda. Definiował on ambiwalencję jako jednakowy stopień rozwoju przeciwnych do siebie popędów. Używał on również pojęcia ambiwalencji na określenie przeniesienia, zarówno pozytywnego, jak i negatywnego. W latach 20. XX-ego wieku ambiwalencją interesował się także Abraham, który podzielił ją na różne stadia, opierając się o konkretne relacje z wybranym obiektem. Według niego istniały trzy stadia. Pierwsze z nich w fazie oralnej to stadium preambiwalencji. Później, w fazie oralnej oraz sadystyczno-analnej, jest stadium ambiwalencji. Ostatnia, genitalna faza to stadium postambiwalencji. Ambiwalencja odgrywa równie istotną rolę także w innych sferach psychologii, na przykład w teorii Melanii Klein.

Na podstawie: B.E.Moore, B.D.Fine, Słownik psychoanalizy

Amnezja ogólnie rzecz ujmując jest stanem utraty pamięci. Jej przyczyną mogą być zarówno urazy fizyczne, jak i kwestie organiczne oraz psychogenne. Amnezja wywołana urazem fizycznym ma swoje źródło w uszkodzeniu mózgu lub jego wstrząśnieniu, co powoduje różnego rodzaju zaburzenia. Może to prowadzić do amnezji następczej i wstecznej. Jeśli chodzi o przyczyny organiczne to najczęstszym powodem amnezji są infekcje, toksyny oraz starość. Przykładem tak szkodzącej organizmowi toksyny może być alkohol. Wywołany nim stan amnezji doczekał się już nawet własnych badań. Określany jest on za pomocą pojęcia paramnezji, nie dochodzi bowiem wtedy do całkowitego zapominania. Paramnezja oznacza uzupełnianie tego, co zostało zapomniane za pomocą zmyśleń oraz mylenie wydarzeń rzeczywistych z fantazjami. Natomiast jeśli chodzi o amnezję psychogenną, to jest ona czymś naturalnym, co ma miejsce bezustannie w ludzkim umyśle. Jest ona bowiem mechanizmem obronnym. Dzięki niej jednostka jest w stanie radzić sobie z rzeczywistością bez popadania w skrajności emocjonalne. Współcześnie tego rodzaju amnezję określa się mianem wyparcia. Amnezją psychogenną interesował się między innymi Zygmunt Freud. Najbardziej uniwersalnym rodzajem amnezji jest tak zwana amnezja dziecięca. Określenie dotyczy to wypierania wspomnień obejmujących wczesne dzieciństwo. Istnieją teorie mówiące o tym, że amnezja dziecięca wynika z niedojrzałości umysłu małego dziecka, który po prostu nie jest w stanie magazynować jeszcze wspomnień. Jednak bardziej prawdopodobnym wydaje się, że wspomnienia te są wypierane ze względu na to, iż mogłyby one wywołać traumę w umyśle małego dziecka. Nie znaczy to jednak, że w ludzkim umyśle nie zatrzymują się żadne wspomnienia z wczesnego dzieciństwa. Często zresztą jednostki przypominają sobie fragmenty tych wspomnień. Ich wydobycie z ludzkiego umysłu bardzo często stanowią zadanie terapeuty w czasie psychoanalizy.

Na podstawie: B.E.Moore, B.D.Fine, Słownik psychoanalizy

Analiza jest pojęciem oznaczającym jednocześnie rodzaj terapii oraz rodzaj badania. To bardzo skrótowe określenie oznaczające psychoanalizę. A zatem analiza to szeroko pojęte sposoby stosowane do rozpoznania id, ego oraz super ego poprzez sny czy skojarzenia. Wynikiem analizy powinno być zrozumienie nieświadomości. Analiza, czy też sytuacja analityczna musi spełniać konkretne, specyficzne dla tego rodzaju terapii warunki. Po pierwsze jest to relacja bardzo indywidualna. Biorą w niej udział wyłącznie terapeuta oraz pacjent. Co więcej w trakcie terapii pacjent przyjmuje taką pozycję (leżąc na kozetce), by nie widzieć terapeuty. W czasie analizy pacjent pozostaje bez ruchu, aby nie tracić niepotrzebnie energii i użyć jej do działań psychicznych. Istotnym jest, by pacjent mówił wszystko to, co przyjdzie mu do głowy na zasadzie swobodnych skojarzeń, bez żadnej selekcji. W czasie sytuacji analitycznej terapeuta musi zachować odpowiednią postawę, nawet jeśli ma być nią milczenie prowadzące do frustracji u pacjenta. Celem terapii jest przywołanie wypartych wcześniej wspomnień i wyrażenie ich. Wszelkie wyobrażenia pacjenta koncentrują się na analityku (stąd też konieczność zachowania jego względnej anonimowości, tego, by pacjent nie widział go). Taka sytuacja określana jest mianem nerwicy przeniesieniowej. Pozwala ona terapeucie przeanalizować konkretne etapy rozwoju pacjenta oraz wspólnie z nim przepracować problematyczne kwestie. Za pomocą psychoanalizy rozwiązane powinny zostać wszelkie konflikty wewnętrzne pacjenta, dzięki czemu zyskuje on energię, którą wcześniej tracił na swoje problemy osobowościowe. Proces analityczny składa się zatem z powstania sytuacji analitycznej, nerwicy przeniesieniowej oraz przepracowaniu konfliktu. Dzięki terapii nie tylko badacz analizuje sytuację. Również pacjent dokonuje analizy, nabiera doświadczenia i zaczyna panować nad swoim ego.

Na podstawie: B.E.Moore, B.D.Fine, Słownik psychoanalizy

Anhedonia w najogólniejszym tego słowa znaczeniu oznacza brak zdolności do odczuwania szczęścia oraz przyjemności. Sytuacje, które w naturalny sposób są dla zdrowych osób źródłem przyjemności nie dostarczają jej jednostce będącej w stanie anhedonii. Taka zdolność do odczuwania szczęścia oraz przyjemności może zostać zaburzona poprzez różnego rodzaju urazy. Tego typu uszkodzenia można doznać niezależnie od wieku. Należy przy tym zaznaczyć, że przyjemność jest pojęciem odrębnym od zaspokojenia, tak jak przykrość oznacza inny stan, niż ból. Samo w sobie odczuwanie przyjemności prawdopodobnie jest czymś wrodzonym, właściwym każdemu człowiekowi. Najczęściej jest to uczucie nieuświadomione, którego nie wywołuje się celowo. Nie oznacza to jednak, że nie może być to zjawisko całkowicie świadome. Badania nad anhedonią w znaczny sposób zostały rozwinięte dzięki odkryciom neurofizjologii. Stwierdzenie istnienia w mózgu ośrodków przyjemności i przykrości oraz przekaźników polipeptydowych odpowiedzialnych za ich odczuwanie, dostarczyły nowych materiałów do badania zagadnień związanych z anhedonią. Regulacja odczuwania przyjemności stale znajduje się w kręgu zainteresowań wielu badaczy. Zajmowanie się tą dyscypliną jest tym istotniejsze, że jest ona ściśle związana z wieloma schorzeniami psychicznymi i zaburzeniami. Anhedonia pojawia się na przykład u osób cierpiących na aleksytymię pourazową lub głęboką depresję. Niezwykle często można ją rozpoznać także u osób cierpiących na schizofrenię.

Na podstawie: B.E.Moore, B.D.Fine, Słownik psychoanalizy

Apatia jako termin oznacza stan, w którym dana osoba pozbawiona jest zdolności odczuwania jakichkolwiek emocji. Odnosi się to zarówno do odczuwania przyjemności, czy przykrości, jak i stanów pomiędzy nimi. Według licznych grup badaczy apatia jest wynikiem długotrwałego odczuwania ciężkiego stresu a także frustracji afektywnej. Może to być efektem obrony przed możliwością opuszczenia, zaistnienia skrajnych zjawisk czy nawet śmierci (idealnym przykładem może być apatia u osób, które doświadczyły stanu wojny). Apatia jest pojęciem, które często w języku popularnym stosuje się zamiennie dla określenia „nudy”. Należy jednak podkreślić, iż stan apatii pozbawiony jest wielu cech właściwych nudzie. Nie występują w nim na przykład napięcia oraz drażliwość jednostki. Mylnie także często kojarzy się apatię z całkowitą rezygnacją ze świata zewnętrznego. Współcześnie jednak badacze zaprzeczają jakoby naprawdę miało miejsce takie całkowite odcięcie emocjonalne. Według nich jednostka pozostaje w stanie, w którym nadal istnieje pewne mające miejsce, nieuświadomione przywiązanie. Jego negacja czy też zaprzeczenie wynikają po prostu z mechanizmów obronnych osoby będącej w stanie apatii.

Na podstawie: B.E.Moore, B.D.Fine, Słownik psychoanalizy

Analiza jest pojęciem oznaczającym jednocześnie rodzaj terapii oraz rodzaj badania. To bardzo skrótowe określenie oznaczające psychoanalizę. A zatem analiza to szeroko pojęte sposoby stosowane do rozpoznania id, ego oraz super ego poprzez sny czy skojarzenia. Wynikiem analizy powinno być zrozumienie nieświadomości. Analiza, czy też sytuacja analityczna musi spełniać konkretne, specyficzne dla tego rodzaju terapii warunki. Po pierwsze jest to relacja bardzo indywidualna. Biorą w niej udział wyłącznie terapeuta oraz pacjent. Co więcej w trakcie terapii pacjent przyjmuje taką pozycję (leżąc na kozetce), by nie widzieć terapeuty. W czasie analizy pacjent pozostaje bez ruchu, aby nie tracić niepotrzebnie energii i użyć jej do działań psychicznych. Istotnym jest, by pacjent mówił wszystko to, co przyjdzie mu do głowy na zasadzie swobodnych skojarzeń, bez żadnej selekcji. W czasie sytuacji analitycznej terapeuta musi zachować odpowiednią postawę, nawet jeśli ma być nią milczenie prowadzące do frustracji u pacjenta. Celem terapii jest przywołanie wypartych wcześniej wspomnień i wyrażenie ich. Wszelkie wyobrażenia pacjenta koncentrują się na analityku (stąd też konieczność zachowania jego względnej anonimowości, tego, by pacjent nie widział go). Taka sytuacja określana jest mianem nerwicy przeniesieniowej. Pozwala ona terapeucie przeanalizować konkretne etapy rozwoju pacjenta oraz wspólnie z nim przepracować problematyczne kwestie. Za pomocą psychoanalizy rozwiązane powinny zostać wszelkie konflikty wewnętrzne pacjenta, dzięki czemu zyskuje on energię, którą wcześniej tracił na swoje problemy osobowościowe. Proces analityczny składa się zatem z powstania sytuacji analitycznej, nerwicy przeniesieniowej oraz przepracowaniu konfliktu. Dzięki terapii nie tylko badacz analizuje sytuację. Również pacjent dokonuje analizy, nabiera doświadczenia i zaczyna panować nad swoim ego.

Na podstawie: B.E.Moore, B.D.Fine, Słownik psychoanalizy

Anima to słowo wywodzące się z języka łacińskiego. Oznacza ono duszę. Jest ono pojęciem, które wywodzi się z psychologii analitycznej. To jedna z dwóch pochodnych tego samego terminu, który oznacza personifikację konkretnej płci w drugiej. Anima to postać kobieca występująca w mężczyźnie. Odnosi się ona do świata zabaw i fantazji pełnego wyobraźni. Jak już wcześniej zostało to określone można dokonywać w tym wypadku personifikacji, jednakże psychologia skupia się raczej na opisywaniu ich jako pewnych reprezentacji. Pomagają one wyrazić jednostce często opozycyjne do jej własnych poglądy i zachowania. Termin anima został ukuty przez Junga.

Źródło: B.E.Moore, B.D.Fine, Słownik psychoanalizy

Animus to pojęcie, którego znaczenie wywodzi się z psychologii analitycznej Junga. Badacz ten określił w ten sposób personifikację mężczyzny w kobiecie. Samo słowo pochodzi z języka łacińskiego i oznacza „umysł, intelekt”. Dla Junga animus wiązał się z szacunkiem, autorytetem oraz skupieniem świadomości. Pomimo postrzegania animusa jako postaci jest on raczej reprezentacją pewnych cech. Pozwala wyrazić to, co odmienne od własnego mniemania jednostki. Animus to jedno z dwóch pojęć stosowanych do określania personifikacji płci w psychologii analitycznej. Jego przeciwieństwem jest anima.

Źródło: B.E.Moore, B.D.Fine, Słownik psychoanalizy

Arbitralne wnioskowanie – wyciąganie wniosków (zazwyczaj negatywnych) na podstawie niewielkiej liczby przesłanek lub pomimo ich braku.

Efekt placebo – Pozytywny wynik leczenia spowodowany działaniem czynnika nieaktywnego. Placebo to również czynny środek farmakologiczny, ale podawany w zbyt małych dawkach, by mógł zadziałać jego aktywny składnik.

Fenotyp – Specyficzne cechy fizyczne lub behawioralne z określonym genotypem.

Genotyp – Specyficzny zestaw genów dziedziczony przez jednostkę.

Iloraz inteligencji (IQ) – Liczbowa miara określająca poziom inteligencji człowieka na podstawie wyników standaryzowanych.

Temperament – wzorzec stałych cech charakteryzujących życie emocjonalne człowieka i sposoby reagowania na bodźce zewnętrzne. Przyjmuje się, że jest uwarunkowany genetycznie.